Reforma instytucjonalna i kompetencje WHO

Postępujące plany reformy instytucjonalnej i poszerzania kompetencji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) koncentrują się wokół zmian w Międzynarodowych Przepisach Zdrowotnych, projektu tzw. traktatu antypandemicznego oraz Ramowej Konwencji o Ograniczeniu Użycia Tytoniu (FCTC). Wszystko to ma związek z finansowaniem Organizacji, procesu podejmowania decyzji, a także kwestii organizacyjno-technicznych związanych z powoływaniem ciał eksperckich.

Finansowanie WHO

Światowa Organizacja Zdrowia jest finansowana głównie przez dobrowolne kontrybucje, które stanowią 80% jej budżetu. Te kontrybucje mogą pochodzić od dowolnego podmiotu rządowego lub prywatnego, co stwarza ryzyko wpływania na WHO przez pojedyncze państwa lub prywatne podmioty działające na rzecz partykularnych interesów. Szczególnie widoczny jest wzrost kontrybucji ze strony Chin, które stanowią obecnie drugiego co do wielkości darczyńcę WHO¹.

Proces podejmowania decyzji i powoływania ekspertów w WHO

Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pełni rolę głównego organu technicznego i administracyjnego organizacji. Nadzoruje międzynarodową pracę WHO w dziedzinie zdrowia. Proces wyboru Dyrektora Generalnego rozpoczyna się, gdy Państwa Członkowskie są zapraszane do zgłaszania kandydatów. Rada Wykonawcza WHO przegląda propozycje i nominuje kandydata, który następnie jest rozpatrywany przez Światowe Zgromadzenie Zdrowia, które przeprowadza tajne głosowanie. Najnowszy proces wyboru Dyrektora Generalnego rozpoczął się w kwietniu 2021 roku. Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus został nominowany przez Radę Wykonawczą na jej 150. sesji w styczniu 2022 roku. Jego druga kadencja rozpoczęła się 16 sierpnia 2022 roku². Pierwszy raz został powołany na tę funkcję w 2017 r.

Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) może mieć pośredni wpływ na proces wyboru ekspertów przez różne panele doradcze w ramach WHO. Jego rola jako głównego organu technicznego i administracyjnego organizacji daje mu pewien wpływ na kierunki i priorytety WHO. Może to mieć pośrednie przełożenie na proces wyboru ekspertów.

Podejmuje również ostateczne decyzje o nominacjach. Istnieje uzasadnione ryzyko, że takie podejście może ograniczać pluralizm naukowy i bezstronność tych ciał. Ma to tym większe znaczenie, że WHO wydaje zalecenia realizowane przez większość państw świata. Wobec tego przesłanki przemawiające za takim, a nie innym składem eksperckim, oraz sam proces nominacji powinny być maksymalnie transparentne³.

Innym aspektem jest kwestia legitymizacji ekspertów i ich roli w kształtowaniu polityki międzynarodowej. Przykładem z historii jest Komisja Międzynarodowa ds. Przekopu Kanału Sueskiego z 1855 roku, gdzie wybór ekspertów był motywowany nie tylko kwestiami epistemicznymi, ale także potrzebą legitymizacji projektu. Wskazuje to na to, że wybór ekspertów może być kierowany nie tylko przez kryteria naukowe, ale także przez polityczne i komercyjne motywacje⁴.

Traktat antypandemiczny, FCTC i Międzynarodowe Przepisy Zdrowotne

Traktat antypandemiczny

WHO inicjowała projekt traktatu antypandemicznego, który ma na celu wzmocnienie mechanizmów zapobiegania, gotowości i reagowania na pandemie. Obawy dotyczą szerokich kompetencji, jakie mógłby przyznać WHO w koordynacji polityki zdrowotnej na poziomie globalnym. Szczególnie kwestionionuje się propozycje dotyczące polityki „Jednego zdrowia”. Mogą one znacząco rozszerzać wpływ WHO poza zakres regulacji traktatu. W praktyce mogą też znacząco poszerzyć zakres oddziaływania WHO poprzez wykreowanie instrumentów oddziaływania na prawodawstwo i politykę społeczną dalece wykraczających poza obszar polityki zdrowotnej, który podejmuje organizacja⁵.

FCTC

FCTC to pierwszy traktat stworzony z inicjatywy Światowej Organizacji Zdrowia. Ujawnił on ważną rolę stałych ciał traktatowych w interpretacji i inicjatywie zmian w traktacie. Wskazuje się na problemy związane z praktyką stosowania FCTC oraz na propozycje zmian, które mogą prowadzić do nadużyć. Mogą one ponadto wychodzić poza pierwotne ramy traktatu.

Praktyka tworzenia rekomendacji i wytycznych przez ciała eksperckie FCTC odbiega jednak od standardów europejskich i może prowadzić do nadużyć. Z trudnych do jednoznacznego wskazania powodów, WHO uchyla się od przeprowadzenia niezależnych badań oceniających stopień toksyczności produktów nikotynowych nowego typu, w nomenklaturze organizacji określanych jako ENDS (Electronic-Nicotine Delivery Systems, czyli e-papierosy) lub HTP (Heated Tobacco Products, czyli nowatorskie wyroby tytoniowe).

Krytyka tychże opiera się na opinii grupy ekspertów powołanej przez Światową Organizację Zdrowia, która nie wskazała jednak konkretnych przesłanek jego sformułowania. Ma to uniemożliwiać testowanie ww. produktów (np. e-papierosów i nowatorskich wyrobów tytoniowych) oraz porównanie wyników pomiarów z wynikami badań tradycyjnych wyrobów tytoniowych⁶.

Zmiany w Międzynarodowych Przepisach Zdrowotnych (IHR)

Zaproponowano zmiany w IHR, które mają na celu umocnienie roli WHO. Wprowadzenie tych zmian mogłoby doprowadzić do uzależnienia polityki zdrowotnej państw członkowskich od decyzji WHO. Budzi to obawy o ograniczenie suwerenności tych państw. Projektowane zmiany przyznawałyby bardzo szerokie kompetencje Dyrektorowi Generalnemu Światowej Organizacji Zdrowia. W przypadku stwierdzenia „stanu zagrożenia zdrowia publicznego” ma być uprawniony do wydawania decyzji wpływających bezpośrednio na:

• politykę zdrowotną państw członkowskich,
• zakres udzielanej przez nie ochrony patentowej produktów leczniczych,
• funkcjonowanie łańcuchów dostaw.

Zaproponowano także wykreślenie odwołania do godności człowieka z katalogu wartości kierujących wdrażaniem regulacji⁷.

1. How WHO is funded, https://www.who.int/about/funding, dostęp: 30 grudnia 2023 r.; WHO, Assessed contributions overview for all Member States as at 31 December 2021, https://cdn.who.int/media/docs/default-source/ac-docs-2022-2023/assessed-contributions-overview-for-all-member-states-as-at-31-december-2021.pdf?sfvrsn=6ba87328_3&download=true, dostęp: 30 grudnia 2023 r. ↩︎
2. Election of the WHO Director-General, https://www.who.int/about/accountability/governance/election, dostęp: 30 grudnia 2023 r. ↩︎
3. P. Pietrzak, T. Zych, Zmiany w prawie międzynarodowym projektowane przez Światową Organizację Zdrowia. Projekt „traktatu antypandemicznego” Zmiany międzynarodowych przepisów zdrowotnych (IHR) Zmiany w konwencji FCTC, Warszawa 2023, s. 10. ↩︎
4. J. Eijking, Historical Claims to the International: The Case of the Suez Canal Experts, “International Studies Quarterly”, z. 67 nr 3 (2023), https://doi.org/10.1093/isq/sqad041, dostęp: 30 grudnia 2023 r. ↩︎
5. P. Pietrzak, T. Zych, Zmiany w prawie międzynarodowym …, op. cit., s. 5. ↩︎
6. Ibidem, s. 19-20. ↩︎
7. Ibidem, s. 7. ↩︎

---