Nowy Fundusz Inicjatyw Obywatelskich – NoweFIO

Historia Funduszu Inicjatyw Obywatelskich

Podstawą prawną Rządowego Programu „Fundusz Inicjatyw Obywatelskich” było ustanowienie programu wieloletniego, zatwierdzone uchwałą Nr 193/2004 Rady Ministrów

z dnia 11 sierpnia 2004 roku w sprawie ustanowienia programu wieloletniego pod nazwą Rządowy Program ˝Fundusz Inicjatyw Obywatelskich˝. Na realizację Programu FIO przewidziano roczny budżet w wysokości 30 milionów złotych. Dodatkowo, w październiku 2007 roku, minister finansów przekazał dodatkowe 20 milionów złotych na kontynuację programu. Łączny budżet Programu w latach 2005-2007 wyniósł imponującą kwotę 110 milionów złotych.

Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, do 31 grudnia 2007 roku realizowany jako Rządowy Program „Fundusz Inicjatyw Obywatelskich,” był pionierskim przedsięwzięciem mającym na celu ożywienie oraz wzmocnienie działań społecznych, wykorzystując potencjał sektora organizacji pozarządowych. Głównym celem tego innowacyjnego programu było

i pozostaje stworzenie komplementarnych działań, wspierających istniejące rozwiązania

i praktyki, w celu efektywnego zwiększenia zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. Właściwa koncepcja Funduszu Inicjatyw Obywatelskich wynikała z gruntownej diagnozy stanu oraz oceny perspektyw rozwoju trzeciego sektora w Polsce. 

Analizy te były przeprowadzane w trakcie prac nad tworzeniem funduszu. Wnikliwe badania podkreśliły niewykorzystany potencjał trzeciego sektora w zakresie realizacji zadań publicznych, szczególnie poprzez efektywną współpracę z administracją publiczną. Dodatkowo, zidentyfikowano zagrożenia związane z ograniczonym wzrostem tego potencjału, w tym trudności w absorpcji środków z funduszy strukturalnych.

Fundusz Inicjatyw Obywatelskich został zatem zaprojektowany jako program rządowy
o charakterze innowacyjnym i horyzontalnym, obejmującym wszystkie obszary pożytku publicznego. Jego celem było nie tylko wsparcie finansowe dla inicjatyw obywatelskich, ale także tworzenie warunków do synergii między różnymi dziedzinami społecznymi. Poprzez takie podejście, fundusz miał sprzyjać wzrostowi trzeciego sektora, umożliwiając mu pełniejsze zaangażowanie w realizację zadań publicznych.

Przeprowadzone analizy jednoznacznie ukazały nieużytkowany potencjał trzeciego sektora
w zakresie realizacji zadań publicznych przy sprzyjającej współpracy z administracją publiczną. W szczególności zidentyfikowano obszary, w których zaangażowanie społeczności obywatelskiej mogłoby przynieść istotne korzyści dla efektywnego wdrażania programów publicznych. Niestety, istniały również istotne zagrożenia, zwłaszcza związane

z ograniczeniami dotyczącymi absorpcji funduszy strukturalnych, co utrudniało pełne wykorzystanie dostępnych środków na rozwój inicjatyw społecznych.

W rezultacie tych analiz, uzyskane wyniki jednoznacznie potwierdziły potrzebę stworzenia Funduszu Inicjatyw Obywatelskich w formie programu rządowego o charakterze horyzontalnym. Zdecydowanie postawiono na podejście obejmujące wszystkie obszary pożytku publicznego, w celu skutecznego wsparcia różnorodnych inicjatyw społecznych. Odnosiło się to nie tylko do kwestii finansowych, ale także do stworzenia kompleksowego środowiska wspierającego rozwój działań społecznych na różnych płaszczyznach życia społecznego. 

W budżecie państwa na rok 2008 przewidziano imponującą kwotę 60 milionów złotych na realizację ambitnego projektu, jakim był Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Ten znaczący nakład finansowy miał na celu wzmocnienie wsparcia dla inicjatyw obywatelskich oraz trzeciego sektora, co stanowiło kluczowy element strategii dążącej do zrównoważonego rozwoju społecznego.

Aby zrealizować ten cel, przygotowany projekt rozporządzenia Rady Ministrów został skierowany na posiedzenie Komitetu Rady Ministrów, które miało miejsce 28 lutego 2008 roku. Ten krok był świadomym działaniem w kontekście długofalowej polityki państwa, ukierunkowanej na wspieranie działań społecznych i inicjatyw obywatelskich, a także na rozwój trzeciego sektora jako istotnego uczestnika w kształtowaniu społecznej rzeczywistości. 

Zaplanowanie tak znacznego budżetu na realizację Funduszu Inicjatyw Obywatelskich świadczyło o determinacji rządu w promowaniu aktywności społecznej i budowaniu partnerstwa między sektorem publicznym a społeczeństwem obywatelskim. Środki te miały nie tylko finansowo wspierać konkretne projekty, ale także tworzyć korzystne warunki dla rozwoju inicjatyw społecznych na szeroką skalę.

Realizacja Funduszu Inicjatyw Obywatelskich w ramach budżetu państwa na 2008 rok była zatem strategicznym krokiem w budowaniu społeczeństwa aktywnego

i zaangażowanego. To zaangażowanie miało na celu nie tylko wspieranie konkretnych projektów społecznych, ale także promowanie wartości społecznych i wzmacnianie roli społeczeństwa obywatelskiego jako istotnego elementu zrównoważonego rozwoju kraju.

W ramach Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich  prowadzonego w latach 2005-2007, przeprowadzono cztery konkursy, stanowiące kluczowy mechanizm alokacji środków na inicjatywy społeczne. W 2005 roku odbyły się dwie edycje programu, zorganizowane jako oddzielne konkursy, zgodnie z procedurą ustanowioną w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. W sumie, w obu edycjach zarejestrowano imponującą liczbę 1452 wniosków, z czego 957 w pierwszej i 495 w drugiej edycji.

W pierwszej edycji, wnioskodawcy złożyli projekty na kwotę przekraczającą 79 mln zł, natomiast w drugiej edycji suma wnioskowanych środków wyniosła ponad 34 mln zł. Łącznie, w obu edycjach dofinansowano 626 projektów, z których 505 pochodziło
z pierwszej, a 121 z drugiej edycji. Wartość dotacji dla tych projektów sięgnęła 29.960.618,21 zł, z czego 28.846.674,16 zł przekazano w 2005 roku, a 1.113.944,05 zł stanowiło zobowiązania za ten okres. Dodatkowo, w ramach II transzy projektów dwuletnich
i trzyletnich na rok 2006 przekazano 1.753.412,77 zł, natomiast w ramach III transzy projektów trzyletnich na rok 2007 otrzymano 444.746,80 zł. Średnia wartość dotacji wyniosła 50.302,44 zł w pierwszej edycji oraz 37.668,48 zł w drugiej edycji, co przekłada się na średnią dotację w ramach całego programu FIO w 2005 roku w wysokości 47.860,41 zł.

W roku 2006 Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) kontynuował dynamiczne działania, będąc jednym z kluczowych instrumentów wspierania inicjatyw społecznych. Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zarejestrował aż 1703 wnioski, co potwierdzało znaczne zainteresowanie organizacji pozarządowych
i społeczności lokalnych programem. Łączna kwota wnioskowanych dotacji osiągnęła imponującą wartość ponad 145,7 miliona złotych, co świadczy o dużej dynamice
i zróżnicowaniu projektów zgłaszanych do programu.

W wyniku starannej oceny, dofinansowanie otrzymały 734 projekty, co stanowiło 43% wszystkich złożonych wniosków. Kwota przekazana na realizację tych inicjatyw wyniosła 26.740.353,96 zł. Średnia wartość dotacji dla projektów zakwalifikowanych do dofinansowania wyniosła 36.430,99 zł na rok 2006. Warto zaznaczyć, że przyznane środki miały kluczowe znaczenie dla rozwoju różnorodnych projektów społecznych, które miały za zadanie aktywizację lokalnych społeczności, rozwijanie działań edukacyjnych czy też wspieranie działań kulturalnych.

Warto również zauważyć, że przyjęto perspektywę wieloletnią, co znalazło odzwierciedlenie w średniej wartości dotacji na rok 2007, która wzrosła do imponującej kwoty 58.423,64 zł. To dowodziło nie tylko o skuteczności działań programu, ale również o zaufaniu oraz silnym zaangażowaniu beneficjentów, które skłoniło do kontynuacji i rozbudowy projektów
w kolejnym roku.

W roku 2007 Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich kontynuował swoją aktywność, ogłaszając kolejny konkurs, który cieszył się dużym zainteresowaniem ze strony organizacji pozarządowych i społeczności lokalnych. Rejestracja aż 2898 wniosków była wyraźnym sygnałem rosnącego znaczenia programu oraz jego rozwijającego się wpływu na inicjatywy społeczne. Łączna kwota wnioskowanych dotacji w tym roku przekroczyła imponujące 183 miliony złotych, co świadczyło o dynamice i różnorodności zgłaszanych projektów.

Rozstrzygnięcie konkursu, które miało miejsce 15 czerwca 2007 roku, zaowocowało dofinansowaniem 746 projektów na łączną kwotę 11.669.678,63 zł. Warto podkreślić, że program FIO nie ograniczał się jedynie do wspierania pojedynczych inicjatyw, ale również uwzględniał projekty dwuletnie i trzyletnie, co było widoczne w dofinansowaniu 297 projektów dwuletnich na kwotę 17.359.019,63 zł oraz 5 projektów trzyletnich na kwotę 444.746,80 zł.

Dodatkowy impuls dla programu FIO nadszedł dzięki działaniom ministra pracy i polityki społecznej, który uzyskał dodatkowe 20 milionów złotych od ministra finansów na kontynuację programu w 2007 roku. To zdecydowane wsparcie pozwoliło na dofinansowanie kolejnych projektów, zwiększając zakres programu i umożliwiając realizację szerszego spektrum inicjatyw społecznych.

Ostatecznie w 2007 roku dofinansowano 746 projektów złożonych w konkursie, 297 projektów dwuletnich złożonych w konkursie ogłoszonym w 2006 roku, oraz 5 projektów trzyletnich złożonych w konkursie ogłoszonym w 2005 roku, na łączną kwotę 49.015.328,62 zł.

Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014–2020 stanowił logiczną kontynuację wcześniejszych działań publicznych skierowanych do sektora organizacji obywatelskich. Powstał on na bazie pozytywnych doświadczeń wynikających z realizacji Rządowego Programu – Fundusz Inicjatyw Obywatelskich w latach 2005-2007, rezerwy celowej budżetu państwa w roku 2008, znanego jako Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, oraz Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013.

W roku 2013 przeprowadzono kompleksową analizę społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, opartą między innymi na wynikach prac Zespołu ds. Rozwiązań Finansowych i Prawnych
w zakresie Działalności Społecznej i Obywatelskiej Kancelarii Prezydenta RP. Diagnoza ta uwzględniła także prognozy rozwoju sektora organizacji pozarządowych, co przyczyniło się do stworzenia nowej koncepcji Programu. Ta koncepcja była odpowiedzią na konieczność strategicznego i finansowego wsparcia dla rozwoju inicjatyw obywatelskich, obejmujących obszary pożytku publicznego.

W kontekście utrzymującego się znaczenia społeczeństwa obywatelskiego, Rada Ministrów 26 marca 2013 roku przyjęła Strategię Rozwoju Kapitału Społecznego, wskazując na konieczność kontynuacji funkcjonowania Funduszu Inicjatyw Obywatelskich po 2013 roku. Ten fundusz został uznany za kluczowy element budowy społeczeństwa obywatelskiego, będący nie tylko merytoryczną, ale także finansową formułą tego procesu. Decyzją Rady Ministrów z 27 listopada 2013 roku Program FIO na lata 2014–2020 został oficjalnie przyjęty. Propozycję Programu przedstawił Minister Pracy i Polityki Społecznej, uwzględniając wnioski płynące z wcześniejszych analiz i diagnoz. W ten sposób, Program FIO stał się strategicznym narzędziem wspierającym inicjatywy obywatelskie oraz rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Główne wyzwania dla Programu FIO 2014-2020

Wyzwaniem kluczowym dla Programu FIO w perspektywie 2014-2020 było niewystarczające zaangażowanie obywateli i organizacji pozarządowych w życie publiczne. Szczegółowa diagnoza tego stanu rzeczy obejmuje następujące elementy:

1. Niskie kompetencje społeczne:

Niski poziom wiedzy, postaw i umiejętności społecznych ograniczał zdolność obywateli do pełnienia różnorodnych ról społecznych oraz aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Deficyt inicjatyw, w które obywatele mogliby się zaangażować, wpływał negatywnie na ich reprezentatywność w kontekście organizacji pozarządowych. Konieczność wzmocnienia

i rozwoju kapitału ludzkiego, zarówno wśród członków, jak i wolontariuszy organizacji pozarządowych, była podkreślana. Promowanie aktywności obywatelskiej i wartości życia społecznego poprzez edukację obywatelską oraz redukcję deficytów w uczeniu się pozaformalnym było kluczowym elementem strategii.

2. Niska świadomość znaczenia aktywności społecznej:

Brak świadomości wartości działań wspólnotowych, brak zaufania do siebie nawzajem

i instytucji publicznych, niska samoocena oraz brak poczucia sprawczości stanowiły istotne bariery dla aktywności obywatelskiej. Trudna sytuacja materialna i ograniczony czas wolny przekładały się na ograniczone zaangażowanie obywateli w działania społeczne. Stymulowanie aktywności obywatelskiej i rozwijanie dialogu obywatelskiego zostały uznane za niezbędne dla przezwyciężenia tych barier.

3. Niski potencjał NGO do mobilizacji zasobów:

Organizacje pozarządowe były zdiagnozowane jako posiadające niski potencjał w zakresie mobilizacji zasobów społeczności. Mała baza członkowska oraz ograniczone zaangażowanie w wolontariat wynikały z niedostatecznych kompetencji przedstawicieli organizacji pozarządowych. Istotnym problemem było także skoncentrowanie się organizacji na realizacji konkretnych przedsięwzięć, co ograniczało zakres ich działań statutowych, prowadziło do utraty wrażliwości społecznej i osłabienia zakorzenienia w społeczności lokalnej.

4. Zróżnicowanie polskiego sektora pozarządowego:

Wskazano na istnienie różnic między nieformalnymi inicjatywami obywatelskimi, organizacjami o pewnym dorobku działającymi głównie lokalnie, opartymi na zasobach lokalnych, a dużymi, profesjonalnymi organizacjami realizującymi wymagające projekty. Program FIO powinien uwzględniać to zróżnicowanie, dostosowując się do różnych wielkości i potencjałów wymienionych podmiotów, co umożliwi skuteczniejsze wsparcie dla całego spektrum sektora pozarządowego.

Zgodnie z postanowieniami art. 15 ust. 6 ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, przed przyjęciem Programu FIO opracowano szczegółowy raport ewaluacyjny, zawierający analizę skuteczności i efektywności planowanej realizacji programu. Wyniki przeprowadzonej wcześniej ewaluacji ex ante zostały w pełni uwzględnione w kształtowaniu treści Programu FIO. Ewaluacja ex ante miała miejsce w drugim kwartale 2013 roku i miała na celu ocenę trafności, spójności, adekwatności i realności przyjętych założeń oraz sposobu wdrożenia Programu.

W ramach przeprowadzonej ewaluacji dokonano kompleksowej oceny diagnozy sytuacji społeczeństwa obywatelskiego, identyfikując wyzwania, które przed nim stoją. Zwrócono szczególną uwagę na spójność zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną Programu, a także omówiono dotychczasowe efekty działalności Funduszu Inicjatyw Obywatelskich.

W raporcie przedstawiono perspektywy i oczekiwania głównych interesariuszy, uwzględniając różnorodność perspektyw społecznych.

Kluczowe ustalenia ewaluacji ex ante skoncentrowały się na kilku istotnych kwestiach:

1. Zakorzenienie FIO w świadomości społecznej – program FIO zyskał uznanie jako wsparcie dla różnorodnych przedsięwzięć organizacji pozarządowych, które skutecznie realizują swoje cele statutowe lub angażują się w działalność na rzecz pożytku publicznego.

2. Niedostateczne zaangażowanie obywateli i NGO w życie publiczne – głównym problemem, na którym Program FIO powinien się skoncentrować, zostało określone niedostateczne zaangażowanie obywateli i organizacji pozarządowych w życie publiczne. Wśród przyczyn tego zjawiska zidentyfikowano niskie kompetencje społeczne, w tym obywatelskie, brak świadomości znaczenia aktywności społecznej oraz ograniczony potencjał organizacji pozarządowych do mobilizowania obywateli.

Ustalenia te stanowiły fundament dla dalszego rozwoju Programu FIO, kierując uwagę na kluczowe obszary, które wymagają skoordynowanych działań mających na celu aktywizację społeczeństwa obywatelskiego i organizacji pozarządowych.

Celem głównym Programu FIO 2014-2020 było Zwiększenie zaangażowania obywateli
i organizacji pozarządowych w życie publiczne. Program FIO postawił sobie za cel zintensyfikowanie uczestnictwa obywateli oraz organizacji pozarządowych w życiu społecznym. Realizacja programu miała umożliwić obywatelom aktywne uczestnictwo w różnorodnych działaniach, włącznie z tworzeniem, realizacją i monitorem polityk publicznych.

Do celów szczegółowych należy zaliczyć:

1. Zwiększenie ilości inicjatyw oddolnych – Działania w tym obszarze miały wspomagać powstawanie nowych, lokalnych inicjatyw, szczególnie tych dedykowanych wspólnotom lokalnym.

2. Wzrost liczby obywateli angażujących się w działania organizacji pozarządowych
i inicjatywy lokalne – Priorytet obejmował wsparcie dla projektów z obszaru pożytku publicznego, zachęcających członków społeczności lokalnej do aktywnego uczestnictwa na szczeblu lokalnym.

3. Wzrost partycypacji obywateli w sprawach publicznych – Cel obejmował działania ukierunkowane na podniesienie poczucia sprawczości obywateli, zachęcając ich do aktywnego udziału w osiąganiu zamierzonych rezultatów. Priorytetowo traktowane były organizacje rzecznicze i strażnicze, które monitorują działania różnych instytucji.

4. Wzmocnienie potencjału III sektora: W ramach tego celu planowano rozwijanie umiejętności i wiedzy pracowników organizacji pozarządowych, mając na celu tworzenie skutecznych podmiotów zdolnych do rozwiązywania lokalnych problemów.

W ramach Programu zaplanowano pięć priorytetów – cztery o charakterze merytorycznym oraz piąty – o charakterze obsługowym (Pomoc Techniczna). Założeniem dofinansowania zadań było zaangażowanie społeczności lokalnej w działania projektowe, a organizacje pozarządowe powinny w ramach realizacji projektu zbliżać się w swoich działaniach do obywateli. Zakres możliwych do zrealizowania w ramach Programu działań obejmował wszystkie wymienione w art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie obszary działalności pożytku publicznego.

Małe inicjatywy – Projekty realizowane w ramach priorytetu 1 miały na celu wspieranie i rozwijanie oddolnych inicjatyw społecznych. Kluczowe kierunki działań obejmowały m.in. Zwiększanie roli inicjatyw nieformalnych czy też 2spieranie młodych organizacji pozarządowych.

Aktywne społeczeństwo – Projekty realizowane w ramach priorytetu 2 miały na celu zaangażowanie obywateli w różnorodne formy aktywności społecznej, łącząc ją z nauką
i zdobywaniem wiedzy. Główne kierunki działań obejmowały:

1. aktywizacja obywateli w sprawach wspólnotowych;

2. rozwijanie wolontariatu:

3. poprawa zdolności organizacji pozarządowych do mobilizowania zasobów;

4. aktywizacja współpracy wspólnot lokalnych i instytucji publicznych;

5. wspieranie aktywnych form integracji społecznej;

6. rozwój przedsiębiorczości społecznej;

7. tworzenie warunków rozwoju bezpłatnego poradnictwa prawnego i obywatelskiego

Priorytet 3 – Aktywni Obywatele – koncentrował się na projektach mających na celu wzrost partycypacji obywateli w życiu publicznym. Główne kierunki działań obejmowały zwiększanie wpływu obywateli na polityki publiczne, rozwijanie edukacji obywatelskiej
i kompetencji społecznych, wzrost znaczenia organizacji strażniczych i rzeczniczych, wspieranie tworzenia partnerstw oraz innych współpracy, mających na celu aktywizację obywateli czy też przekazywaniu im realizacji publicznych zadań

Silne Organizacje Pozarządowe – Projekty realizowane w ramach Priorytetu 4 były skoncentrowane na wzmocnieniu potencjału organizacji obywatelskich, zwłaszcza poprzez wsparcie ze strony organizacji federacyjnych innych podmiotów III sektora. Priorytet ten zakładał realizację działań, które miały bezpośredni wpływ na rozwój i efektywność organizacji pozarządowych. 

Priorytet 5 – Pomoc Techniczna – miał kluczowe znaczenie dla właściwego zarządzania, wdrażania oraz promocji Programu FIO. Podstawowym celem pomocy technicznej było zapewnienie efektywnego i transparentnego przebiegu Programu.

Zasady ogólne Programu FIO 2014-2020

W ramach Programu FIO określono trzy kluczowe zasady, które stanowiły fundament dla skutecznej i elastycznej realizacji inicjatyw obejmujących lata 2014–2020:

1. Elastyczność – pierwsza zasada, jaką wyznaczono w ramach Programu FIO. Zasada ta naciskała na dynamiczny charakter realizacji programu, kładąc nacisk na zdolność dostosowywania go do zmiennych potrzeb beneficjentów oraz ewoluujących warunków społecznych. Odpowiadała na dynamiczny charakter wyzwań, z jakimi mogą spotkać się organizacje pozarządowe oraz inicjatorzy projektów, umożliwiając dostosowanie Programu do bieżących realiów i specyfiki różnych obszarów działań.

2. Regranting i regionalizacja – kolejną kluczową zasadą Programu FIO było wykorzystanie mechanizmu regrantingu oraz zasada regionalizacji, określonej w art. 16 ust. 7 Ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, pracy socjalnej i funduszy europejskich.

3. Innowacyjność – trzecią zasadą, jaką przyjęto w ramach Programu FIO, była innowacyjność. Zasada ta otwierała przestrzeń dla realizacji projektów o charakterze eksperymentalnym, charakteryzujących się wyższym stopniem ryzyka. Program FIO wspierał projekty, których główną ideą było przeprowadzenie eksperymentu i osiągnięcie wyniku. Innowacyjność jako element programu pozwalała na eksplorację nowatorskich rozwiązań
i podejść, wspierając rozwój inicjatyw o potencjalnie wysokim wpływie na rozwój społeczności i organizacji obywatelskich.

NoweFIO 2021-2023

Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2021-2030 stanowi strategiczny instrument polityki publicznej, którego nadrzędnym celem jest intensyfikacja partycypacji obywateli oraz organizacji pozarządowych w sferze życia publicznego. Kontynuuje inicjatywy skierowane do sektora organizacji pozarządowych, nawiązując do udanych doświadczeń poprzednich programów, takich jak Rządowy Program – Fundusz Inicjatyw Obywatelskich w latach 2005–2007, Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2008, Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009–2013 oraz Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014–2020. Wzorując się na efektywności poprzednich programów, Program NOWEFIO został opracowany jako odpowiedź na potrzeby sektora pozarządowego. Wypracowana formuła wsparcia inicjatyw obywatelskich czerpie z doświadczeń z realizacji Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014–2020 w latach 2018-2020. Program ten, dedykowany rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego, został ustanowiony na podstawie art. 23 ust. 2 ustawy z dnia 15 września 2017 r. o Narodowym Instytucie Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Program ten skupia się na trzech kluczowych celach szczegółowych, które ukierunkowują działania na rzecz budowania silniejszego społeczeństwa obywatelskiego
w Polsce:

1. Poprawa Samoorganizacji Społecznej 

Upowszechnianie aktywności społecznej jest kluczowym elementem kształtowania dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego. Wsparcie postaw obywatelskich zgodnych
z zasadami konstytucyjnymi oraz promowanie uniwersalnych wartości podstawowych są priorytetowymi obszarami, które mogą skłonić obywateli i organizacje społeczne do większego zaangażowania w życie publiczne.

Na poziomie lokalnym spontanicznie rozwijają się różnorodne inicjatywy, stanowiące ważne działania misyjne dla wspólnot lokalnych. Niemniej jednak, często napotykają na bariery związane z dostępem do finansowania zewnętrznego oraz brakiem wiedzy
i umiejętności członków tych inicjatyw. Wsparcie działań samopomocowych, inicjatyw lokalnych i młodych organizacji pozarządowych, szczególnie tych bez doświadczenia
w ubieganiu się o środki publiczne, jest niezbędne.

Działania w tym obszarze mają na celu wspieranie nowych przedsięwzięć dla wspólnot lokalnych. Wykorzystanie mechanizmu regrantingu, małych grantów, animacji, doradztwa czy szkoleń może zwiększyć możliwości inicjatyw oddolnych na rzecz społeczności lokalnej prowadzonych przez grupy nieformalne i małe organizacje.

Wzrost liczby obywateli zaangażowanych społecznie wymaga także wzmocnienia działań organizacji pozarządowych w zakresie angażowania społeczności lokalnych oraz współpracy międzysektorowej. Program NOWEFIO, poprzez wsparcie organizacji obywatelskich, ma przyczynić się do poprawy samoorganizacji społecznej, tworzenia społecznych więzi zaufania i samoorganizacji, a w efekcie budowania i rozwijania kapitału społecznego. Realizacja działań skierowanych do zwiększenia możliwości oddolnych działań obywatelskich powinna przełamać stereotypy i skutkować bardziej świadomym, zaangażowanym społeczeństwem.

2. Wzrost Znaczenia Sektora Obywatelskiego w Życiu Publicznym 

Aby poprawić procesy partycypacji publicznej obywateli, istotne jest zwiększenie ich poczucia sprawczości, czyli przekonania, że własne lub wspólne działania mogą przynieść oczekiwane rezultaty. Niskie poczucie sprawczości często prowadzi do niechęci do podejmowania inicjatyw, uznając je z góry za skazane na niepowodzenie. Wyzwania te są związane z niedostateczną edukacją obywatelską i słabymi kompetencjami obywatelskimi, utrudniającymi efektywne zaangażowanie się w działania oraz wykazywanie solidarności
w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnych.

Obecność obywateli i organizacji obywatelskich w życiu publicznym jest kluczowym elementem kształtowania zasad demokratycznych na różnych szczeblach państwa. Wsparcie dialogu obywatelskiego, procesów konsultacji oraz tworzenie forum debaty publicznej są niezbędne do budowania potencjału organizacji obywatelskich. Tworzenie warunków instytucjonalnych, wspieranie jednostek pomocniczych samorządu terytorialnego, a także rad działalności pożytku publicznego, rad młodzieżowych i senioralnych, rad sołeckich oraz innych instytucji dialogu obywatelskiego stanowią warunki sukcesu dla aktywnej obecności obywateli i organizacji obywatelskich w życiu publicznym.

Działania realizowane w ramach Programu NOWEFIO, zwłaszcza te skierowane do wzrostu znaczenia sektora organizacji obywatelskich w życiu publicznym, mogą się przyczynić do zwiększenia przejrzystości życia publicznego oraz umożliwienia obywatelom wpływu na kształtowanie polityk publicznych. Wspieranie tych celów powinno tworzyć przestrzeń do obecności obywateli i organizacji obywatelskich, a także zachęcać do współpracy z władzami i administracją publiczną dla wspólnego dobra społecznego.

3. Wzmocnienie Instytucjonalne Sektora Obywatelskiego 

Aby organizacje obywatelskie nie ograniczały się jedynie do izolowanych ośrodków aktywności społecznej, konieczne jest zaangażowanie w działania mające na celu budowanie szeroko pojętego kapitału społecznego. Dynamiczny rozwój skutecznych organizacji pozarządowych, zaangażowanych w rozwiązywanie problemów lokalnych, wymaga systematycznego podnoszenia kompetencji ich członków. Dodatkowo, istotne jest wzmocnienie sprawności i efektywności funkcjonowania struktur organizacyjnych tych podmiotów.

Budowanie wszechstronnego potencjału instytucjonalnego organizacji obywatelskich wykraczającego poza perspektywę indywidualnych przedsięwzięć i projektów jest kluczowe. Wspieranie realizacji inicjatyw wspólnych prowadzonych przez partnerstwa organizacji, tworzenie porozumień i sformalizowanych partnerstw organizacji pozarządowych, federacji
i konfederacji organizacji obywatelskich stanowi istotny element tego procesu. Taki holistyczny rozwój pozwoli organizacjom obywatelskim na bardziej skuteczne uczestnictwo w życiu publicznym, zwiększenie widoczności ich głosu oraz efektywne rozwiązywanie lokalnych problemów.

Program NOWEFIO poprzez udzielane wsparcie dla organizacji obywatelskich dąży do wzmocnienia instytucjonalnego sektora pozarządowego w Polsce.

Kierowane wsparcie ma konsekwentnie prowadzić do zwiększania udziału obywateli
i organizacji pozarządowych w procesach kształtowania polityk publicznych, podejmowania decyzji oraz do wzmacniania instytucjonalnego aspektu sektora pozarządowego. Program NOWEFIO stanowi istotny krok w budowaniu trwałego partnerstwa między sektorem publicznym a organizacjami obywatelskimi, kierując się ideą zrównoważonego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na przestrzeni lat 2021–2030.

Budżet Programu NOWEFIO w edycji 2023 wynosi 70 440 000 zł, co stanowi znaczący zasób finansowy przeznaczony na realizację projektów i inicjatyw wspierających cele programu na rzecz rozwijania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Przewodnik dla Beneficjata

Przewodnik Beneficjenta dla organizacji realizujących projekty w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030 to cenne źródło informacji, które prezentuje wiele istotnych rozwiązań mających na celu zapewnienie poprawności i transparentności wydatkowania przyznanych środków w ramach tego programu.

Warto zaznaczyć, że każdy przekazany beneficjentowi środek finansowy jest dedykowany konkretnemu celowi, wcześniej określonemu w ofercie projektowej. Beneficjent ma zatem możliwość dysponowania środkami w ramach jasno określonych granic, wynikających z kosztorysu, harmonogramu oraz innych regulacji, takich jak Regulamin konkursu, ustawa o rachunkowości czy ustawa o finansach publicznych.

Należy jednak pamiętać, że ewentualne wprowadzanie zmian w projekcie jest możliwe. W przypadku konieczności zmiany zakresu czy struktury projektu, beneficjent zobowiązany jest do przeprowadzenia konsultacji z odpowiednim opiekunem projektu. Konsultacje te mają na celu zapewnienie przejrzystości i zgodności zmian z pierwotnymi założeniami projektu oraz regulacjami programu.

Wprowadzanie zmian w projekcie wiąże się z koniecznością dokładnego rozróżnienia między tymi, które wymagają podpisania aneksu, a mniejszymi modyfikacjami, które nie wymagają formalnego zaświadczenia. Przewodnik dla beneficjentów precyzyjnie definiuje zakres obu kategorii zmian.

Do pierwszej grupy, zobowiązującej do podpisania aneksu, należą m.in.:

• Zmiana terminu realizacji projektu – zmiany w określonym terminie mogą być wprowadzane, jednakże nowy termin nie może przekraczać 31 grudnia roku,
  w którym pierwotnie planowano zakończenie projektu.
• Modyfikacje w kosztorysie projektu – beneficjent ma możliwość wprowadzenia zmian w kosztorysie, takie jak dodanie nowych pozycji, modyfikacje w przeznaczeniu wydatków czy dostosowanie środków własnych, pod warunkiem, że nie spowoduje to obniżenia ich wartości poniżej limitu zapisanego w umowie.
• Przeniesienie wydatków między kategoriami – beneficjent może przenieść wydatki
  z kategorii I do kategorii II i/lub III, jednak wymaga to formalnego zaakceptowania.

Zmiany, które nie wymagają podpisania aneksu, a jedynie zgłoszenia i akceptacji Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (NIW-CRSO), obejmują różne aspekty projektu. Poniżej przedstawiamy przykłady takich zmian:

• zmiany w harmonogramie – zmiany w harmonogramie, o ile nie wpływają na termin zakończenia całego projektu, mogą być zgłaszane NIW-CRSO. Ważne jest, aby nowy harmonogram był zgodny z założeniami programu.
• zmiany osób odpowiedzialnych za realizację projektu – beneficjent może zgłaszać zmiany osób odpowiedzialnych za realizację projektu, takie jak koordynator, specjaliści realizujący poszczególne warsztaty itp.;
• zmiany osoby kontaktowej – zmiany osoby kontaktowej w sprawach projektu mogą być zgłaszane poprzez przekazanie informacji mailowo do Opiekuna Projektu oraz aktualizację danych w Systemie Obiegu Dotacji, wybierając opcję „Osoba do kontaktu” w zakładce „Wnioski”;
• zmiany informacyjne dotyczące organizacji – zmiany w nazwie organizacji, siedzibie, reprezentacji czy adresie e-mail mogą być zgłaszane do akceptacji NIW-CRSO. Jest to istotne, aby utrzymać aktualność danych organizacyjnych;
• modyfikacje w kosztorysie – zmiany w kosztorysie, takie jak zamiana opisu pozycji, zmiany rodzaju miary, ceny jednostkowej czy liczby sztuk, planowane podzlecenie pozycji, mogą być zgłaszane NIW-CRSO. Przesunięcia kwot pomiędzy pozycjami
  w ramach danej kategorii kosztorysu są również możliwe.

Wszystkie te zmiany powinny być zgłaszane w odpowiednim czasie, a ich akceptacja przez NIW-CRSO wymaga przestrzegania ustalonych procedur. Regularna komunikacja
z opiekunem projektu oraz ścisła współpraca z instytucją zarządzającą programem są kluczowe w procesie zgłaszania i akceptacji zmian, z zachowaniem zasad i celów programu. 

Zmiany w projekcie, które nie wymagają zgłoszenia do NIW-CRSO, obejmują pewne specyficzne przypadki przesunięć środków pomiędzy różnymi kategoriami kosztorysu. Poniżej zostały przedstawione zmiany:

• przesunięcie środków pomiędzy pozycjami w kategorii I (w ramach istniejących pozycji) – Beneficjent ma możliwość dokonywania przesunięć środków pomiędzy pozycjami w kategorii I, pod warunkiem, że łączna wartość kategorii I nie ulegnie zwiększeniu. To umożliwia elastyczne zarządzanie budżetem projektu, dostosowując alokację środków do aktualnych potrzeb;
• przesunięcie środków z kategorii II do kategorii I (w ramach istniejących pozycji) – w przypadku konieczności dostosowania budżetu projektu, beneficjent może przesunąć środki z kategorii II do kategorii I, jednak bez zwiększania łącznej wartości kategorii I. To pozwala na reorganizację środków, aby lepiej odpowiadały bieżącym wymaganiom projektu;
• przesunięcie środków z kategorii III do kategorii I (w ramach istniejących pozycji) – analogicznie, beneficjent może dokonać przesunięcia środków
  z kategorii III do kategorii I, pod warunkiem, że nie zwiększy łącznej wartości kategorii I. Jest to opcja umożliwiająca dostosowanie finansowania poszczególnych aspektów projektu zgodnie z jego bieżącym przebiegiem;
• przesunięcie środków pomiędzy pozycjami w kategorii III (w ramach istniejących pozycji przy założeniu, iż łączna wartość kategorii III nie ulegnie zwiększeniu) – w sytuacji, gdy zachodzi potrzeba modyfikacji alokacji środków
  w kategorii III, beneficjent może przesunąć środki pomiędzy pozycjami w tej kategorii, zachowując jednak łączną wartość kategorii III na niezmienionym poziomie.

Powyższe przesunięcia pozwalają na pewne elastyczne zarządzanie budżetem projektu, co jest istotne w dynamicznym środowisku realizacji inicjatyw społecznych. Beneficjent powinien jednak pamiętać o konieczności przestrzegania ustalonych zasad i ograniczeń dotyczących modyfikacji budżetu. Istnieją także modyfikacje kosztorysu, na które Instytucja Zarządzająca nie może wyrazić zgody.

Modyfikacje kosztorysu są niezbędne w trakcie realizacji projektu, jednak niektóre z nich są ściśle ograniczone lub wręcz niedopuszczalne zgodnie z zasadami Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030. Poniżej zostały przedstawione niedopuszczalne modyfikacje kosztorysu oraz dodatkowe kwestie, o które należy zadbać. Niedopuszczalne modyfikacje kosztorysu:

• Zwiększenie wartości wydatków w kategorii II powyżej 25% wartości dotacji – Beneficjent nie może przekroczyć 25% wartości dotacji na koszty obsługi zadania publicznego. Przekroczenie tego limitu jest niedopuszczalne;
• zwiększenie wartości wydatków w kategorii III powyżej 20% wartości dotacji –
  w przypadku kosztów związanych z rozwojem instytucjonalnym własnej organizacji, limit zwiększenia wynosi 20% wartości dotacji. Przekroczenie tego limitu nie jest dozwolone;
• przesunięcie środków między latami w przypadku projektów kilkuletnich –
  w przypadku projektów realizowanych na przestrzeni kilku lat, nie jest akceptowane przesuwanie środków między latami. Plan finansowy na poszczególne lata powinien być z góry określony i przestrzegany. 

Dodatkowe kwestie:

• Zachowanie procentowego udziału dotacji w całkowitych kosztach zadania publicznego – beneficjent musi utrzymać procentowy udział dotacji w całkowitych kosztach zadania publicznego. Maksymalna możliwa zmiana tego udziału to 20 punktów procentowych;
• zachowanie procentowego udziału wkładu własnego – udział wkładu własnego, zarówno finansowego, jak i rzeczowego, nie może ulec zmniejszeniu w stosunku do wartości wydatkowanej dotacji. Jest to istotne dla utrzymania równowagi finansowej projektu;
• uwzględnienie zmian w sprawozdaniu końcowym i częściowym – wszystkie wprowadzone zmiany, zarówno te zgłoszone, jak i te, które nie wymagają zgłoszenia, powinny być odzwierciedlone zarówno w sprawozdaniu końcowym, jak
  i częściowym;
• rozważenie konsekwencji niewykorzystania środków z kategorii I – jeżeli środki
  z kategorii I nie zostaną w pełni wykorzystane, procentowy udział środków
  w kategoriach II i III wzrośnie. Należy to uwzględnić w planowaniu i monitorowaniu budżetu.

Podsumowanie

Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2021-2030 jest strategicznym narzędziem polityki publicznej, mającym na celu intensyfikację partycypacji obywateli i organizacji pozarządowych w życiu publicznym. Program kontynuuje poprzednie inicjatywy skierowane do sektora pozarządowego, opierając się na doświadczeniach programów z lat 2005–2020. Jego celem jest wspieranie samoorganizacji społecznej, wzmacnianie znaczenia sektora obywatelskiego w życiu publicznym i wzmocnienie instytucjonalne tego sektora.

Przewodnik Beneficjenta dla organizacji realizujących projekty w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030 stanowi istotne narzędzie informacyjne, mające na celu zapewnienie poprawności i transparentności wydatkowania środków przyznanych w ramach programu. Dokument precyzyjnie określa zasady korzystania z finansowania oraz procedury związane z wprowadzaniem zmian
w projekcie.

Każdy przyznany beneficjentowi środek finansowy jest dedykowany konkretnemu celowi określonemu w ofercie projektowej, co wymaga dysponowania nimi w ramach jasno określonych granic, zgodnie z kosztorysem, harmonogramem i innymi regulacjami, takimi jak Regulamin konkursu czy ustawy o rachunkowości i finansach publicznych. Mimo to, dokument podkreśla możliwość wprowadzania zmian w projekcie, jednak konieczne jest przeprowadzenie konsultacji z opiekunem projektu w przypadku istotnych modyfikacji.

Przewodnik wyróżnia dwie kategorie zmian: te wymagające podpisania aneksu, takie jak zmiana terminu realizacji projektu czy modyfikacje w kosztorysie, oraz te, które nie wymagają formalnego zaświadczenia, takie jak zmiany w harmonogramie czy personalne. Istnieje także możliwość przesunięcia środków między kategoriami kosztorysu, jednak pewne ograniczenia i procedury muszą być zachowane.

Ważne jest, aby beneficjent zachował elastyczność w zarządzaniu budżetem projektu, jednocześnie przestrzegając ustalonych zasad. Regularna komunikacja z opiekunem projektu oraz ścisła współpraca z instytucją zarządzającą programem są kluczowe w procesie zgłaszania i akceptacji zmian, zgodnie z zasadami i celami programu. Dokument szczegółowo opisuje także niedopuszczalne modyfikacje kosztorysu oraz dodatkowe kwestie, takie jak zachowanie procentowego udziału dotacji w kosztach czy uwzględnienie zmian
w sprawozdaniach końcowym i częściowym. Beneficjentowi zaleca się również zrozumienie konsekwencji niewykorzystania środków z kategorii I, które mogą wpłynąć na równowagę finansową projektu.

Program NoweFIO to fascynujące przedsięwzięcie, które znacząco przyczynia się do dynamicznego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Jego głównym celem jest nie tylko zwiększenie zaangażowania obywateli, ale także umocnienie roli organizacji pozarządowych w procesach kształtowania polityk publicznych.

Program konsekwentnie dąży do zwiększenia udziału obywateli w tworzeniu polityk publicznych, co jest kluczowe dla demokratycznego społeczeństwa. Przez promowanie dialogu obywatelskiego, organizowanie konsultacji społecznych i tworzenie przestrzeni do debaty publicznej, inicjatywa ta stawia na transparentność i partycypację w życiu publicznym.

Dodatkowo, Program NoweFIO koncentruje się na wzmacnianiu instytucjonalnego aspektu sektora pozarządowego. Wsparcie dla organizacji pozarządowych obejmuje nie tylko finansowanie projektów, ale także działania ukierunkowane na budowanie zdolności organizacyjnych, efektywność działań oraz wspieranie partnerstw i porozumień międzyorganizacyjnych.

Biorąc pod uwagę, że społeczeństwo obywatelskie pełni istotną rolę w budowaniu demokratycznego państwa, Program NoweFIO stanowi istotny krok w kierunku tworzenia trwałego partnerstwa między sektorem publicznym a organizacjami obywatelskimi.

Przypisy:

¹ https://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/10BEA75E

²  Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014-2020 

³ Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021–2030

⁴ Przewodnik dla beneficjentów Programu NOWEFIO 2023

Obrazek wyróżniający: Image by pressfoto on Freepik