Piecza naprzemienna w Europie – charakterystyka komparatystyczna

Piecza naprzemienna stanowi niezdefiniowaną w polskim Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym (ani jakimkolwiek innym akcie prawnym) instytucję dotyczącą ustroju opiekuńczego między rozwiedzionymi rodzicami, w ramach której przy zachowaniu pełni władzy rodzicielskiej obojga rodziców, dziecko przebywa rotacyjnie przez określone, równe odstępy czasu u każdego z nich (np. miesiąc, tydzień). Pomimo łatwych do wyobrażenia oraz potwierdzonych licznymi badaniami (zob. np. Linda Nielsen [2018]. „Joint Versus Sole Physical Custody: Children’s Outcomes Independent of Parent–Child Relationships, Income, and Conflict in 60 Studies”. Journal of Divorce & Remarriage. 59 [4]: 247–281), korzyści z przyjęcia takiej formy opieki dla rozwoju dziecka, w Polsce instytucja ta dopiero zyskuje na popularności (chociaż dzieje się to w szybkim tempie) i nie jest jeszcze powszechna. W badaniu przeprowadzonym  w latach 2005 – 2006, odsetek tego rodzaju sytuacji w naszym kraju wynosił mniej niż 2% (Bjarnason T, Arnarsson AA. Joint Physical Custody and Communication with Parents: A Cross-National Study of Children in 36 Western Countries Archived 2017-11-19 at the Wayback Machine, Journal of Comparative Family Studies, 2011, 42:871-890). 

Mając jednak na uwadze rosnące obecnie zainteresowanie tą tematyką występujące w naszym kraju, warto spojrzeć na to, jakie podejście do tego rodzaju rozwiązania prezentują inne państwa członkowskie Unii Europejskiej w celu wyciągnięcia wniosków komparatystycznych, które mogą okazać się być wartościowe również w rodzimym dyskursie.

Zauważyć należy, że w innych krajach popularność ustroju pieczy naprzemiennej na przestrzeni ostatnich dwóch dekad znacząco wzrosła. Przykładowo, w Hiszpanii w 2022 r. była ona ustanawiana w przypadku ok. 40% rozwodów (Daniel Fernandez-Kranz, Natalia Nollenberger, 'The impact of equal parenting time laws on family outcomes and risky behavior by teenagers: Evidence from Spain’, Journal of Economic Behavior & Organization, tom 195, marzec 2022, s. 303-325). 

Bastionem tej formy sprawowania władzy rodzicielskiej są obecnie również państwa skandynawskie – warto, w ramach przykładu, opisać tutaj dokładniej przykład szwedzki. Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych, nawet tam model opieki naprzemiennej nie był powszechny – statystyki z lat 1992 i 1993 wskazują na odsetek jedynie 4% dzieci rozwiedzionych rodziców pozostających pod naprzemienną opieką rodziców (Raport rządu szwedzkiego SOU 2005:43, Vårdnad – Boende – Umgänge. Barnets bästa, föräldrars ansvar [Opieka – rezydencja – dostęp. Najlepszy interes dziecka, odpowiedzialność rodzica] część A, s. 158). Dekadę później, w 2001/2022 r. wynosił on już 18% (SCB (Statistics Sweden), Barn och deras familjer (Dzieci z ich rodzinami), 2006, s. 270). Piętnaście lat później, tj. w 2017 r. odsetek szwedzkich dzieci pozostających w pieczy naprzemiennej wynosił już 28%  – 26% w przypadku dzieci w wieku do 5 lat, 34% wśród dzieci w przedziale wiekowym 6-12 lat i 23% wśród dzieci w wieku 13-18 lat (Statistics Sweden, Barns boende [växelvis boende, hos mamma, hos pappa, etc.] 2012—2017). Ujęty całościowo wzrost popularności tej instytucji w szwedzkim społeczeństwie wyniósł ponad 60% na przestrzeni jednej dekady (Bjarnason T, Arnarsson AA. Joint Physical Custody and Communication with Parents: A Cross-National Study of Children in 36 Western Countries Archived 2017-11-19 at the Wayback Machine, Journal of Comparative Family Studies, 2011, 42:871-890).

Obecnie w Szwecji sądy mają możliwość ustanowienia pieczy naprzemiennej nawet wbrew woli jednego z rodziców; uzasadnieniem tego rodzaju praktyki jest troska ustawodawcy o najlepszy interes dziecka, który jest utożsamiany z zastosowaniem właśnie modelu pieczy naprzemiennej. Panujący w Szwecji konsensus na ten temat już na początku obecnego stulecia został podparty wieloma badaniami, w tym badaniu Narodowej Rady Zdrowia i Dobrobytu, w którym stwierdzono lepsze perspektywy na utrzymanie przez dziecko dobrego kontaktu z obojgiem rodziców, a także korzystny wpływ na organizację życia rodzinnego z perspektywy samych rodziców. Jednocześnie wskazano jednak na wady stosowania opieki naprzemiennej, wśród których wymieniono w szczególności możliwość tego, iż sytuacja braku posiadania jednego, stabilnego miejsca zamieszkania przez dziecko będzie dla niego źródłem stresu (zob. „Alternating Residence” in Sweden, https://equalparenting.wordpress.com/2013/09/19/19/). 

We Włoszech natomiast, już w 2006 r. uchwalono prawo, zgodnie z którym piecza naprzemienna została domyślną formą ustroju wychowawczego ustanawianą w przypadku rozwodów (De Blasio, Guido; Vuri, Daneila (2013). „Joint Custody in the Italian Courts, IZA Discussion Paper No. 7472”). Dopiero gdy tego rodzaju rozwiązanie zostanie uznane za niekorzystne dla dobrobytu i perspektyw rozwoju dziecka, rozważane są inne reżymy wychowawcze.

Problematyka ta jest również przedmiotem sporów w judykaturze (oraz legislacji) w państwach niemieckojęzycznych – pomimo braku ustawowej definicji i uregulowania, w Republice Federalnej Niemiec w wyrokach z 2015 i 2018 r. Federalny Trybunał Konstytucyjny orzekał, iż ustawodawca nie jest zobowiązany do zapewnienia parytetu wychowawczego rodzicom zamieszkującym oddzielnie, chociaż jednocześnie Federalny Trybunał Sprawiedliwości orzekł w 2017 r., iż piecza naprzemienna może być orzekana również bez zgody jednego z rodziców. Na gruncie politycznym natomiast, działania zmierzające do uregulowania pieczy naprzemiennej jako domyślnego modelu pieczy rodzicielskiej w przypadku rozwodu podejmowała liberalna partia FDP, natomiast przeciwko takiej możliwości opowiadała się skrajnie lewicowa „Die Linke” (RA Klaus Wille, Wechselmodell: Voraussetzung und Rechtsprechung 2020, https://www.anwalt-wille.de/2020/05/wechselmodell-voraussetzung-und-rechtsprechung/).

Mimo sprzecznych stanowisk na płaszczyźnie orzeczniczej i politycznej, w samym niemieckim społeczeństwie da się odczuć istotne głosy opowiadające się za pieczą naprzemienną jako domyślnym modelem sprawowania władzy rodzicielskiej nad dziećmi przez rozwiedzionych rodziców. Przykładowo, prof. Anja Steinbach z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Duisburg-Essen stwierdza, iż „Model naprzemienny funkcjonuje przynajmniej tak samo dobrze, jak dominujący poprzednio [model oparty na stałym zamieszkaniu dziecka u jednego z rodziców]. Nie jest to jednak recepta na patent, który powinien być stosowany jako pierwszy wybór w przypadku każdego rozwodu” (Trennungskinderstudie, Wie viel Mama, wie viel Papa ist gut fürs Kind; źródło: https://www.mdr.de/wissen/trennungskinder-wechselmodell-studie-100.html). 

Mając na uwadze powyższe przykłady z innych państw Unii Europejskiej należy stwierdzić, iż problematyka rosnącej popularności oraz dyskusja na temat zasadności ustawowego uregulowania pieczy naprzemiennej jest, i przez najbliższe lata zapewne pozostanie, istotnym tematem w dyskusjach na temat prawa rodzinnego i opiekuńczego nie tylko w Polsce, ale i w wielu krajach naszego kontynentu.

Obrazek wyróżniający: Image by Freepik