Instytucje systemu ochrony praw pacjenta – w Polsce i zagranicą

W polskim porządku prawnym kluczową instytucją służącą ochronie praw pacjenta oraz wsparciu w dochodzeniu swoich praw przez pacjentów, których prawa zostały naruszone w sposób zawiniony – zwykle przez lekarza, pielęgniarkę, położną lub innego członka personelu medycznego. Funkcjonuje ona od 2009 roku, kiedy weszła w życie ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (RPP)[1]. Zakres działania Rzecznika precyzyjnie zdefiniowany jest w przepisach z art. 47 i nast. wymienionego aktu prawnego. Wśród nich jako najważniejsze wskazać należy prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawie zawinionego naruszenia praw pacjenta. W tym trybie rozpatrywane są indywidualne skargi pacjentów, którzy zgłaszają zawinione naruszenie ich praw. Ponadto, Rzecznik może również prowadzić postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów, występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych rzutujących na prawa pacjentów oraz analizować skargi pacjentów w celu określenia zagrożeń i obszarów w systemie ochrony zdrowia wymagających naprawy, a także podejmować szereg innych działań. Po ponad dekadzie istnienia RPP stwierdzić należy, że jego istnienie, jako instytucji explicite propacjenckiej z pewnością wzmocniło polski system ochrony praw pacjenta i doprowadziło do poprawy jakości świadczonych w naszym kraju usług zdrowotnych.

Obecnie trwają prace legislacyjne nad projektem ustawy o jakości w opiece zdrowotnej i bezpieczeństwie pacjenta[2], który dodatkowo poszerzy zakres działalności Rzecznika czyniąc go dysponentem nowo powoływanego Funduszu Kompensacyjnego Zdarzeń Medycznych[3], na podstawie którego pacjentom będą mogły być przyznawane rekompensaty za zdarzenia medyczne bez orzekania o winie, co dodatkowo wzmocni pozycję i znaczenie RPP w polskim systemie ochrony praw pacjenta.

Mając na uwadze omówiony zakres funkcjonowania Rzecznika Praw Pacjenta w naszym kraju, warto zadać sobie pytanie, jak wygląda ochrona praw pacjenta w innych porządkach prawnych. Świadomość na temat różnorodności występujących w innych państwach instytucji może okazać się bowiem przydatna w celu wykazania potencjalnych kierunków rozwoju naszych rodzimych instytucji, oraz zrozumienia, jak prezentują się one na tle rozwiązań zagranicznych i wskazania ich mocnych oraz słabych stron.

Przykładowo za naszą zachodnią granicą, w Niemczech, system ochrony praw pacjenta (częściowo z uwagi na specyfikę państwa federalnego) jest dużo bardziej zdecentralizowany.

Podstawowym aktem prawnym regulującym prawa pacjenta od strony materialnej w Niemczech była tzw. „ustawa o prawach pacjenta” (niem. (Patientenrechtegesetz)[4] z 2013 roku, która służyła skodyfikowaniu pewnych osiągnięć niemieckiego orzecznictwa w tym zakresie; ustawą tą do niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB) wprowadzono przepisy (§ 630a i nast.) precyzujące, jakie prawa przysługują pacjentom (w tym prawo do zdrowia i samostanowienia o sobie, prawo do bezpłatnych świadczeń lekarskich i wyboru lekarza, a także obowiązki informacyjne lekarza, itp.).

O znacznej decentralizacji niemieckiego systemu świadczy chociażby fakt, że nie istnieje instytucja bezpośrednio odpowiadająca polskiemu Rzecznikowi Praw Pacjenta, a w ramach każdego z 16 krajów związkowych możliwości przysługujące pacjentom różnią się na różne sposoby. Obecnie w czterech spośród nich (w Bawarii[5], Berlinie[6], Dolnej Saksonii[7] oraz Nadrenii Północnej-Westfalii)[8] istnieje urząd przedstawiciela rządu państwa związkowego ds. pacjentów (niem. Patienten- und Pflegebeauftragten der Staatsregierung). Zakres ich kompetencji również nie jest ujednolicony, ale żaden z nich nie jest uprawniony do bezpośredniego przyznawania kompensacji za doznane błędy medyczne. Istnieje za to – również na zasadzie decentralizacji i braku ujednolicenia – szereg instytucji, do których można zgłaszać skargi na lekarzy, w tym Izby lekarskie; Ärztekammern; Izby dentystyczne; Landesärztekammern (stanowiące formę samorządów poszczególnych profesji). Zaistniały błąd medyczny zgłosić można do działających w ramach ww. Izb Komisji ekspertów i rad arbitrażowych (niem. Gutachterkommissionen und Schlichtungsstellen) lub skierować sprawę bezpośrednio na drogę sądową, co jest zgodne z oficjalnymi rekomendacjami[9].

Innym państwem, którego przykład warto wziąć pod uwagę w niniejszym porównaniu jest Wielka Brytania, w której publiczny system opieki zdrowotnej (ang. National Health Service; NHS) powstały po II wojnie światowej często przedstawiany jest jako system sprawnie funkcjonujący i cieszący się satysfakcją i zaufaniem obywateli. W jego ramach istnieje klarowny i stosunkowo prosty system zgłaszania skarg na dowolny aspekt naruszenia praw pacjenta podczas świadczonych usług[10].

Brytyjski pacjent, który doświadczył wadliwego działania bądź zaniedbania ze strony personelu medycznego w ramach świadczeń NHS, może najpierw zgłosić swoją sytuację do Biura Porad i Łączności z Pacjentami (ang. Patient Advice and Liaison Service; PALS); usługa ta jest nieodpłatna, poufna i dostępna w większości placówek w kraju. Przedstawiciel PALS, po przyjęciu zgłoszenia, postara się rozwiązać sytuację w sposób nieformalny poprzez wypracowanie porozumienia placówki z pacjentem w sposób nieformalny, jeszcze zanim pacjent zdecyduje się złożyć skargę. Skorzystanie z usług PALS jest szczególnie rekomendowane w przypadku wypadków nagłych i osób potrzebujących uzyskać wsparcie w trybie pilnym, zwłaszcza z powodów medycznych.

Ponadto, NHS może zapewnić „adwokata ds. skarg” (NHS complaints advocate; nie należy oczywiście utożsamiać tej funkcji z adwokatem jako pełnomocnikiem procesowym), który może pomóc w przygotowaniu skargi (ang. complaint letter) i uczestniczyć w spotkaniach razem z pacjentem w celu zapewnienia gwarancji jego praw. Można uzyskać pomoc od takiego „adwokata” na dowolnym etapie dochodzenia swoich praw.

Tutaj należy zaznaczyć, iż każdy dostawca usług dla angielskiego NHS musi mieć własną procedurę składania skarg. Co do zasady, można złożyć skargę do podmiotu bezpośrednio świadczącego usługi w ramach NHS albo do komisarza ds. usług (ang. Commissioner of the services). Skargi powinny być składane w ciągu 12 miesięcy od zdarzenia medycznego lub powzięcia o nim wiedzy, ale istnieją od tego terminu odstępstwa. Wnioskodawca w ciągu 3 dni roboczych od otrzymania skargi przez jej adresata powinien otrzymać informację o przyjęciu skargi do wiadomości oraz zaproszenie do dyskusji na temat możliwości rozwiązania problemu[11]. Jeśli pacjent zaakceptuje zaproszenie, to rozpocznie się proces zmierzający do rozwiązania zgłaszanego przez niego problemu. Nie jest on ograniczony terminem i szybkość postępowania zależy od specyfiki konkretnego przypadku.

Jeśli wynik tego procesu nie będzie dla pacjenta satysfakcjonujący, to dopiero wówczas może złożyć on skargę do instytucji przypominającej polskiego Rzecznika Praw Pacjenta, tj. The Parliamentary and Health Service Ombudsman, który podejmuje ostateczne decyzje w zakresie rozpatrzenia skarg. Jest on formalnie niezależny od NHS.

Nawet pobieżna analiza systemów ochrony praw pacjenta w krajach wskazanych powyżej wystarcza do stwierdzenia, że systemy te są od siebie bardzo odmienne i charakteryzują się własną specyfiką, dostosowaną do realiów konkretnych państw. Należy więc skonkludować, iż kształt obecnie istniejącego w Polsce modelu ochrony praw pacjenta nie jest w żaden sposób oczywisty, i że gdyby na drodze jego dalszego rozwoju instytucjonalnego zaistniała potrzeba zasięgnięcia zagranicznych wzorów, z pewnością można byłoby odnaleźć wiele dobrych wzorców i praktyk.

---

[1] Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, dz.U. 2009 Nr 52, poz. 417, t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1876

[2] Projekt ustawy o jakości w opiece zdrowotnej i bezpieczeństwie pacjenta, przedłożony przez ministra zdrowia , https://www.gov.pl/web/premier/projekt-ustawy-o-jakosci-w-opiece-zdrowotnej-i-bezpieczenstwie-pacjenta-przedlozony-przez-ministra-zdrowia, dostęp: 31.12.2022 r.

[3] Na ten temat zob. również: Analiza modelu Funduszu Kompensacyjnego Zdarzeń Medycznych zaproponowanego w projekcie ustawy o jakości w opiece zdrowotnej i bezpieczeństwie pacjenta na tle porównawczym, Stowarzyszenie Logos, Warszawa 2022,
https://logos-europa.org/wp-content/uploads/Raport_Analiza_modelu_Funduszu_Kompensacyjnego.pdf, dostęp: 31.12.2022 r.

[4] Właściwie: Gesetz zur Verbesserung der Rechte von Patientinnen und Patienten

[5] https://www.patientenportal.bayern.de/, dostęp: 31.12.2022 r.

[6] https://www.berlin.de/lb/patienten/, dostęp: 31.12.2022 r.

[7] https://www.ms.niedersachsen.de/startseite/gesundheit_pflege/gesundheit/patientenschutz/die-landespatientenschutzbeauftragte-ihre-vertrauensperson-184940.html, dostęp: 31.12.2022 r.

[8] https://gesund.bund.de/en/complaints-about-medical-treatment#advice, dostęp: 31.12.2022 r.

[9] Patientenrechte – Ärztepflichten, Überarbeitete Neuauflage, 2022, https://www.bagp.de/images/bagp/BAGP_PRAP_2022_A4_final-200722-Lesezeichen.pdf, dostęp: 31.12.2022 r., w zakresie dochodzenia praw pacjenta zob. s. 32-46.

[10] How to complain to the NHS, https://www.nhs.uk/using-the-nhs/about-the-nhs/how-to-complain-to-the-nhs/, dostęp: 31.12.2022 r.

[11] Ibidem.