Cyfrowi giganci – internetowi monopoliści jako wyzwanie dla europejskiej wolnej konkurencji?

Dominacja wielkich platform internetowych to jedno z najważniejszych wyzwań, przed którymi stoi dzisiejsze prawo antymonopolowe, a – jak twierdzą niektórzy – również cały współczesny system ekonomiczno-polityczny zachodniego świata. Globalne korporacje utożsamiane najczęściej z „gigantami” takimi jak Google, Amazon, Facebook (obecnie „Meta”) czy Apple (tzw. „GAFA”, „Wielka Czwórka”), zdobywszy ogromną władzę nad rynkiem usług online, stoją obecnie w obliczu coraz większych krytyk i pytań dotyczących zrównoważonego rozwoju gospodarczego i wolnej konkurencji. Z jednej strony, nie można zanegować, iż wszystkie z powyższych podmiotów stanowią monumentalne pomniki wolnego rynku i sukcesów (głównie amerykańskiego) kapitalizmu, umożliwiającego ludziom przedsiębiorczym budowę globalnych przedsiębiorstw, owoce pracy których zrewolucjonizowały rzeczywistość i usprawniły życia miliardów ludzi na świecie. Z drugiej jednak strony, ich dominacja – i zakres działalności – stały się tak niekwestionowane, że samo ich istnienie stanowić może obecnie czynnik ograniczający prawa swobodnej konkurencji i znacząco utrudniający, a potencjalnie nawet uniemożliwiający innym podmiotom „rozwinięcie skrzydeł” na wolnym rynku według tych samych reguł, które umożliwiły tymże „monopolistom” zbudowanie swojej dzisiejszej pozycji. Ponadto, warto tutaj jedynie wskazać – ponieważ kompleksowa analiza tego zagadnienia stanowić powinna przedmiot innego, potencjalnie znacznie dłuższego tekstu – na aspekty społeczne i polityczne funkcjonowania tego rodzaju globalnych „oligarchów”, w tym o ich możliwości wpływania na opinię publiczną, wspierania bądź ograniczania przepływu danych informacji, lub bezpośrednie cenzurowanie określonych treści lub nawet konkretnych osób (czego najgłośniejszym i zapewne najbardziej kontrowersyjnym przykładem może być zablokowanie konta na niemalże wszystkich znaczących portalach społecznościowych, w tym przede wszystkim Twitter oraz  Facebook, wówczas urzędującemu prezydentowi Stanów Zjednoczonych Ameryki D. Trumpowi w następstwie zamieszek na amerykańskim Kapitolu z 6 stycznia 2021 r.).

Warto się przyjrzeć, jakie wyzwania stawia to dla prawa antymonopolowego i jakie kroki podejmowane są na całym świecie w celu przeciwdziałania tej dominacji.

Dominacja wielkich platform a konkurencja

W ostatnich latach wielkie platformy internetowe zyskały dominującą pozycję w wielu sektorach rynku. Na przykład Google kontroluje ponad 90% rynku wyszukiwarek internetowych, Meta jest nadal liderem w dziedzinie mediów społecznościowych z ok. 2,09 miliardami użytkowników korzystających z platformy „Facebook” codziennie, a Amazon dominuje na rynku handlu elektronicznego, posiadając imponujące 37,8% udziału w światowym rynku e-commerce. Ta dominacja ma wpływ na rynek na wielu różnych, pozornie jedynie luźno związanych ze sobą polach.

W pierwszej kolejności, jak zostało to już wskazane powyżej, może to ograniczać konkurencję. Firmy te mogą wykorzystywać swoją pozycję do eliminowania konkurencji lub utrudniania innym firmom dostępu do rynku. Na przykład, Google może faworyzować swoje własne produkty w wynikach wyszukiwania, co utrudnia konkurencyjnym firmom zdobycie klientów. Amazon może wykorzystywać swoją pozycję w celu wyeliminowania konkurencji (na co bezpośrednio wskazuje amerykańska Komisja Handlu Federalnego (FTC) w złożonym przez nią we wrześniu 2023 r. pozwie skierowanemu przeciw temu podmiotowi. Ponadto nie można pominąć faktu, że dominacja wielkich platform może prowadzić – i niezaprzeczalnie prowadzi – do gromadzenia ogromnych ilości danych o użytkownikach. To z kolei może rodzić obawy związane z prywatnością i bezpieczeństwem danych. Firmy te mają dostęp do bardzo osobistych informacji o użytkownikach i mogą je wykorzystywać w sposób, który nie zawsze jest zgodny z prawem lub oczekiwaniami użytkowników (w szczególności w celach komercyjnych, reklamowych, ale również potencjalnie w celach politycznych – czego najbardziej znanym przykładem był skandal związany z brytyjską firmą konsultingową Cambridge Analytica).

Reakcja prawna

Władze antymonopolowe na całym świecie zaczęły zauważać te problemy i podejmować kroki w celu przeciwdziałania dominacji wielkich platform. W Stanach Zjednoczonych, wspomniana już Komisja Handlu Federalnego (FTC) i Departament Sprawiedliwości (DOJ) wszczęły śledztwa w sprawie praktyk monopolistycznych firm technologicznych (oprócz wspomnianego już pozwu FTC przeciwko Amazon, wspomnieć można chociażby o będącej obecnie w toku sprawie Federal Trade Commission v. Meta Platforms, Inc. oraz United States v. Google LLC). Podobne działania podejmuje Unia Europejska, gdzie Komisja Europejska nałożyła już wysokie kary na niektóre z tych firm za naruszenie przepisów antymonopolowych.

Jednym z głównych wyzwań dla prawa antymonopolowego jest dostosowanie się do nowych realiów rynku internetowego. Tradycyjne przepisy antymonopolowe często nie są wystarczające do rozwiązania problemów związanych z dominacją w sieci. Dlatego konieczne jest dostosowanie i uaktualnienie przepisów, aby umożliwić władzom antymonopolowym skuteczne działanie w obronie konkurencji.

Propozycje rozwiązań

W jaki sposób można rozwiązać problemy związane z dominacją wielkich platform internetowych? Istnieje kilka generalnych kierunków, w których prawo antymonopolowe może być rozwijane:

• „Rozbicie” monopolistów: Najbardziej skrajnym i zapewne najmniej prawdopodobnym, jeśli chodzi o realizację pomysłem jest podzielenie największych platform na mniejsze firmy w oparciu o istniejące już – lub mogące dopiero powstać –  przepisy antymonopolowe, co mogłoby ograniczyć ich zdolność do kontrolowania rynku i eliminowania konkurencji. W Stanach Zjednoczonych w szczególności postulowane są pomysły oparcia tego rodzaju rozwiązań o stanowiącą rdzeń amerykańskiego ustawodawstwa antymonopolowego ustawę Sherman Antitrust Act z roku 1890. Należy jednakże mieć na uwadze olbrzymie implikacje dla praktyki rynkowej, stabilności rynku oraz zaufania tego rodzaju podmiotów – graczy szczególnie cennych z uwagi na wkład, jaki wnoszą do gospodarki i samego budżetu państwa). Tego rodzaju konsekwencje, składające się na prawdziwy makroekonomiczny „wstrząs” sprawiają, że tego rodzaju scenariusz najpewniej nie ziści się w znaczącej skali.
• Poddanie podmiotów ściślejszej regulacji: Wprowadzenie surowszych przepisów regulujących działalność firm technologicznych w obszarach takich jak prywatność danych, zasada neutralności sieci czy praktyki cenowe – tą drogą stara się podążać obecnie Unia Europejska, która swoją reformę prawną w tym zakresie opiera na dwóch kluczowych rozporządzeniach – Digital Services Act oraz Digital Markets Act, mających poddać podmioty tzw. „BigTech” surowszym regulacjom, które mają w założeniu „wymusić” na nich ściślejszą ochronę praw użytkowników świadczonych przez nich usług oraz ich danych.
• Dążenie do zwiększenia przejrzystości danych: Często  podnoszone jest również od  największych podmiotów rynku internetowego większej przejrzystości w zakresie gromadzenia i wykorzystywania danych użytkowników, a także zapewnienie użytkownikom większej kontroli nad swoimi danymi – do tych zagadnień również odnosić się mają w założeniu wskazane powyżej europejskie regulacje.
• Systemowe wsparcie dla mniejszych podmiotów: Kolejną koncepcją, wymagającą jednakowoż znacznej ingerencji państwa w gospodarkę, jest systemowe stworzenie programów i inicjatyw wspierających mniejsze firmy w konkurencji z dominującymi platformami, np. poprzez państwowe dofinansowanie lub inwestycje w innowacje, lub korzystniejsze dla nich skonstruowanie systemu prawno-podatkowego.

Podsumowując powyższe należy skonkludować, iż dominacja wielkich platform internetowych – ze wszystkimi dobrymi tego stronami dla światowej gospodarki i komfortu miliardów użytkowników na całym świecie – stanowi poważne wyzwanie dla prawa antymonopolowego w wielu państwach. Mając to na uwadze, w najbliższej przyszłości jak się zdaje konieczne będzie dostosowanie przepisów i podejmowanie działań mających na celu ochronę konkurencji i interesów użytkowników. Dążenie do równowagi między innowacją a kontrolą nad rynkiem stanowi kluczowy problem, który w nadchodzących latach będzie nadal stanowił przedmiot dyskusji i działań legislacyjnych.

Przypisy:

¹ Dokładna statystyka udziału Google w światowym rynku wyszukiwarek w roku 2022 wynosiła 95.6% (https://www.statista.com/chart/29267/market-share-of-the-worlds-largest-search-engines/, dane na 9 lutego 2023 r.)

²Statystyka według zestawienia Backlinko https://backlinko.com/facebook-users, stan na 12 grudnia 2023 r.

³Statystyka według zestawienia OnlineDasher, https://www.onlinedasher.com/amazon-statistics/, stan na 19 września 2023 r.

⁴ Zob. chociażby artykuł Karen Weise dla New York Times pt. “Here Are the 2 Tactics Amazon Used to Undermine Competition, the F.T.C. Says” z dnia 26 września 2023 r., https://www.nytimes.com/2023/09/26/technology/amazon-ftc-lawsuit-antitrust.html. 

⁵ Na temat Cambridge Analytica zob. chociażby artykuł Carole Cadwalladr dla The Guardian, https://www.theguardian.com/news/2018/mar/17/cambridge-analytica-facebook-influence-us-election z dnia 17 marca 2018 r.

⁶ Zob. podsumowanie sprawy na stronie internetowej FTC, https://www.ftc.gov/legal-library/browse/cases-proceedings/191-0134-facebook-inc-ftc-v, stan strony na 17 listopada 2021 r. 

⁷ Zob. informacje o sprawie ze strony CourtListener, https://www.courtlistener.com/docket/18552824/united-states-of-america-v-google-llc/.

⁸ Zob. w szczególności artykuł Davida Streitfelda pt. „To Take Down Big Tech, They First Need to Reinvent the Law” dla New York Times z 20 czerwca 2019 r., https://www.nytimes.com/2019/06/20/technology/tech-giants-antitrust-law.html. 

Obrazek wyróżniający: Image by pressfoto on Freepik