Raport o stanie państwa. Polska w dobie wielkich transformacji.

Polska u progu wielkich transformacji: wyzwania stojące przed think tankiem

Nowy think tank jest potrzebny, by nasz kraj mógł skutecznie zmierzyć się z wyzwaniami współczesności. W najbliższych latach Polska stanie przed potrzebą głębokiej wielowymiarowej transformacji gospodarczej i społecznej, a istniejące ośrodki analityczne w zdecydowanej większości nie są w stanie zapewnić jej merytorycznych podstaw.

Zagadnienia, które mają dla Polaków największe znaczenie, są nadal w niewystarczającym stopniu obecne w debacie publicznej. Logos rozpoczyna prace od publikacji „Raportu o stanie państwa”, który pokazuje nie tylko aktualną sytuację w obszarach kluczowych dla funkcjonowania Polski, ale też propozycje rozwiązań, które pozwolą zmierzyć się z wyzwaniami współczesności. Identyfikując kluczowe wyzwania, twórcy think-tanku oparli się nie tylko na wielowymiarowej ocenie sytuacji w naszym kraju dokonywanej przez ekspertów, ale też na badaniach opinii, które pokazują rzeczywiste stanowisko zwykłych ludzi. 

Transformacja służby zdrowia

Kluczowym wyzwaniem dla państwa, jakie od lat identyfikują Polacy, jest zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego i realna poprawa funkcjonowania służby zdrowia. W 2020 r. w sondażu SW Research ten temat uznała za kluczowy największa liczba respondentów (78% ankietowanych), a w sondażu IBRiS znalazł się na drugim miejscu (wskazało go 39,8% ankietowanych). Zagadnienie to zyskało dodatkowo na znaczeniu w związku z pandemią COVID-19.

Twórcy reform „Polskiego Ładu” zakładają wzrost wydatków na służbę zdrowia do 7% PKB w perspektywie do 2027 r., co może realnie przełożyć się na jakość opieki zdrowotnej w naszym kraju. Dla poprawy funkcjonowania sektora potrzebne jest jednak nie tylko podniesienie poziomu jego finansowania, ale także wielowymiarowa transformacja modelu zarządzania, z uwzględnieniem najlepszych międzynarodowych doświadczeń. Potrzebna jest systematyczna strategia oddłużania szpitali miejskich promująca dobre praktyki oraz odbudowa polskiego sektora farmaceutycznego i produkcji sprzętu medycznego. Zmianom towarzyszyć powinno wprowadzenie nowego modelu profilaktyki zdrowotnej i rozwój medycyny stylu życia, który musi zostać uzupełniony przez przemyślaną i wielotorową strategię komunikacyjną.

Transformacja energetyczna

Na liście problemów o strategicznym znaczeniu Polacy konsekwentnie wskazują także klimat i ochronę środowiska (w sondażu SW Research 68% respondentów, w sondażu IBRiS łącznie 36%). Szczególnie dotkliwym problemem jest zanieczyszczenie powietrza, które tworzy zagrożenie dla zdrowia i obniża jakość życia. W sondażu SW Research z lutego 2021 r. aż 46% Polaków zadeklarowało, że smog jest poważnym problemem w ich miejscu zamieszkania, a w dużych miastach ten odsetek wynosił nawet 72%.

Naszemu państwu potrzebna jest sprawiedliwa i rozsądna transformacja energetyczna, która powinna następować w sposób systematyczny, bez nagłego i nieproporcjonalnego obciążenia dla gospodarki. Ogromne znaczenie ma promocja wiedzy na temat bezpiecznej energetyki atomowej i uruchomienie do 2040 r. pierwszych bloków jądrowych oraz rozwój odnawialnych źródeł energii i wzrost ich udziału w miksie energetycznym Polski do 23% w 2030 r. Ważne jest też szersze wykorzystanie wodoru jako paliwa, który może być wykorzystany nie tylko do zmiany modelu napędzania pojazdów, ale także w transformacji rynku ciepłowniczego.

Głos niezależnych instytucji analitycznych z Polski musi być słyszalny na forum Unii Europejskiej, gdzie podejmowane są kluczowe decyzje dotyczące przyszłości energetyki w naszym państwie – często w sposób nierealistyczny, bez uwzględnienia stanu wyjściowego tego sektora.

Transformacja systemu podatkowego

Transformacja systemu podatkowego, która nastąpiła wraz z wprowadzeniem Polskiego Ładu, upodobniła model opodatkowania PIT i system ubezpieczeń społecznych w naszym kraju do rozwiązań przyjętych w państwach Europy zachodniej, w tym w Niemczech i we Francji. Dyskusja wokół wprowadzanych zmian w pierwszych tygodniach po jego wprowadzeniu skoncentrowała się na praktycznych wyzwaniach związanych z wprowadzeniem reformy, a nie na jej istocie.

Krytycy zwracali uwagę na podwyższenie klina podatkowego dla części osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą, które od tej pory będą objęte podobnym systemem w zakresie wyliczania składki zdrowotnej jak pozostali podatnicy. Mniejszą uwagę zwrócono na nowe udogodnienia, które znajdą szerokie zastosowanie i mogą wpłynąć na rozwój firm poprzez ułatwienie inwestycji – kluczowe znaczenie ma jest poszerzenie możliwości stosowania podatku od dystrybucji zysków, czyli „estońskiego CIT”.

Jak każda wielka reforma, także Polski Ład wymaga stałej ewaluacji. Potrzeba nie tylko kwartalnej oceny ex post skutków wprowadzenia zmian prawnych, ale też skutecznych mechanizmów zapobiegających unikaniu opodatkowania i dalej ograniczających „szarą strefę”. Nie mniej ważne jest zaangażowanie niezależnych ekspertów w rzetelną ocenę wprowadzanych reform – tę rolę będzie pełnić Logos.

Transformacja polskich miast

Poważny problem stanowi pogłębiająca się degradacja części miast w naszym kraju, która dotyczy w szczególności średnich i mniejszych ośrodków. Mieszka w nich łącznie 12,35 mln osób, czyli 32,2% ludności naszego kraju. Analiza Instytutu Geografii i Polityki Przestrzennej PAN identyfikuje w naszym kraju 114 miast zagrożonych utratą funkcji społeczno-gospodarczych. Potrzebny jest systematyczny plan naprawy, który pozwoli w ciągu 10 lat zmniejszyć o liczbę miast zagrożonych o 60%. Transformacja gospodarcza, społeczna, urbanistyczna i estetyczna polskich miejscowości powinna się wiązać z przyjęciem ogólnopolskiego programu rewitalizacji. Kluczowe znaczenie mają inwestycje infrastrukturalne oraz wsparcie działalności gospodarczej prowadzonej na obszarach kryzysowych. W tym ostatnim zakresie kluczową rolę może mieć efektywne wykorzystanie programów Banku Gospodarstwa Krajowego. 

Potrzebujemy też szerokiego audytu bieżącej pracy samorządów, które w ogromnej części dotknięte są biurokratyzacją, brakiem transparentności i efektywności załatwiania spraw obywateli.

Transformacja wsi i rolnictwa

Ogromnym wyzwaniem są zmiany zachodzące na wsi. Pora na transformację modelu funkcjonowania obszarów wiejskich opartego na produkcji rolnej i hodowli w wieś wielofunkcyjną, gdzie rozwinięty jest różnorodny sektor usług, w tym z zakresu turystyki, oraz nowe gałęzie produkcji. Konieczne jest stworzenie warunków sprzyjających rozwojowi rolnictwa ekologicznego, którego produkty stanowią obecnie zaledwie 0,3% rynku żywności w naszym kraju wobec zakładanego w Zielonej Strategii UE celu na poziomie 25%.

Transformacja w obszarze turystyki, sportu i kultury

Polska nadal pozostaje jednym z krajów, w których udział turystyki w PKB należy do najniższych w Europie. Poziom 4,5% znacząco odbiega od średniej dla Unii Europejskiej, która wynosi 10%. Aby ta sytuacja się zmieniła, a rezerwy rozwojowe zostały wykorzystane, potrzebna jest transformacja sektora w nowoczesną gospodarkę czasu wolnego. Realne zintegrowaniepolityki turystycznej i polityki sportowej pozwoli na osiągnięcie synergii obu obszarów, która została opisana jako „efekt barceloński”. Ogromne znaczenie ma też dalsza transformacja polityki w obszarze kultury, która powinna się opierać na coraz dalszej dywersyfikacji wydatkowanych środków i promowaniu oddolnych inicjatyw podejmowanych przez polskich twórców.

Transformacja cyfrowa

Właściwe przeprowadzenie transformacji cyfrowej wiąże się nie tylko z digitalizacją usług publicznych, ale też zagwarantowaniem podmiotowości technologicznej i bezpieczeństwa cyfrowego. Monopolizacja i oligopolizacja rynku przez niewielką grupę spółek Bigtech stanowi nie tylko zagrożenie dla konkurencji, ale też może wpływać na stan świadomości w czasach, kiedy internet stał się dla większości Polaków głównym źródłem wiedzy na temat otaczającej nas rzeczywistości.

Na rynku wyszukiwarek internetowych Google posiada w naszym kraju udział 97,45%. Rynek mediów społecznościowych zdominowany jest z kolei przez należący do Google serwis YouTube (25,9 mln użytkowników), Facebooka (18 mln użytkowników) oraz powiązany z nim kapitałowo portal Instagram (9,1 mln użytkowników). Możliwości promowania i filtrowania treści, które posiadają te nieliczne przedsiębiorstwa, pozwalają nie tylko na kształtowanie mechanizmów konkurencji w wielu sektorach gospodarki, ale także na kształtowanie ram życia publicznego. Z tego względu coraz częściej są one określane mianem „nowych regulatorów” (new governors) – posiadają bowiem atrybuty do niedawna przynależne wyłącznie władzy publicznej. Dla ochrony wolnego rynku i demokracji niezbędna jest skuteczna regulacja tego rynku skoordynowana podobnymi działaniami w innych państwach UE oraz konsekwentne egzekwowanie norm prawnych chroniących konkurencję oraz konsumentów.

Transformacja demograficzna

Na przyszłość naszego kraju ogromny wpływ mają wyzwania demograficzne. Jeżeli współczynnik dzietności będzie się utrzymywał na obecnym poziomie 1,4 dziecka na kobietę, w 2050 r. liczba ludności Polski spadnie do 33 mln, a odsetek mieszkańców powyżej 65. roku życia przekroczy 1/3. W konsekwencji czeka nas nie tylko załamanie systemu emerytalnego, ale także służby zdrowia i całej gospodarki.

Aby przeciwdziałać tym negatywnym zjawiskom, z jednej strony potrzebne jest dalsze wzmocnienie instrumentów polityki społecznej wspierających dzietność i tworzących korzystne warunki dla realizacji obowiązków wychowawczych. Wzorce innych państw naszego regionu, w tym Węgier, Czech i Litwy, pokazują, że polityka rodzinna może trwale podnieść współczynnik dzietności. Z drugiej strony, potrzebujemy transformacji w kierunku kraju przyjaznego seniorom i osobom z niepełnosprawnościami.

Transformacja systemu edukacji

Ważna jest także dalsza transformacja polskiego systemu edukacji. Dynamiczny rozwój szkolnictwa zawodowego doprowadził do sytuacji, w której już 58% absolwentów szkół podstawowych kształci się w szkołach zawodowych i technikach, a najbardziej popularne specjalizacje odpowiadają na potrzeby rynku (technik informatyk, technik programista). Potrzebny jest rozwój systemu ewaluacji jakości kształcenia i stworzenie ogólnopolskiego programu kształcenia dualnego łączącego naukę z wdrożeniem do pracy w przedsiębiorstwach. Niemniej ważne od wzmacniania praktycznego profilu kształcenia jest kształtowanie postaw odpowiedzialności za wspólnotę i powrót do klasycznego etosu obywatelskiego, który wymaga świadomości w zakresie historii najnowszej i bieżących zmian zachodzących w społeczeństwie.

Ostatnie lata to także okres tworzenia podstaw systematycznej polityki młodzieżowej państwa i gruntownej zmiany podejścia do roli młodzieży w kształtowaniu świadomości  obywatelskiej. Badania CBOS z 2020 r pokazują, że wśród młodych ludzi coraz większe jest zainteresowanie działalnością społeczną i czynnym uczestnictwem w debacie publicznej. Prawie połowa (49,0%) młodych ludzi w wieku 18–24 lata deklaruje swoje uczestnictwo w pracy organizacji społecznych. Z kolei jeśli chodzi o grupę społeczno-zawodową, jaką stanowią studenci i uczniowie, 59% z nich podejmuje aktywność w stowarzyszeniach, fundacjach, związkach lub samorządach. Młodzież ma bardzo optymistyczne podejście, jeśli chodzi o możliwość wpływu na to, co się dzieje w kraju – pozytywne odczucia w tej kwestii ma ponad połowa osób w wieku 18–24 lata (53%) oraz 63% uczniów i studentów.

Ten potencjał trzeba nadal wzmacniać, czemu służyć będzie nowa Strategia Polityki Młodzieżowej. Logos aktywnie włączy się w prace nad tym dokumentem. W ostatnich latach stworzono platformy umożliwiające dialog i uczestnictwo młodzieży. Polityka państwa w tym obszarze szczególnie mocno powinna skupiać się na wzmacnianiu w tym względzie społeczności lokalnych. Poczucie uczestnictwa i sprawstwa młodzieży już na tym podstawowym szczeblu życia wspólnotowego wzmacnia postawy proobywatelskie i przywiązanie do lokalnej społeczności. 

Transformacja procesu stanowienia i stosowania prawa

Ważnym wyzwaniem pozostaje dalsza poprawa efektywności procesu stanowienia i stosowania prawa. Według raportu Doing Business z 2019 r. czas rozpatrywania spraw gospodarczych w naszym kraju wciąż znacząco odbiega od średniej w regionie. W Polsce czas pomiędzy złożeniem pozwu a wydaniem wyroku w pierwszej instancji w sprawie gospodarczej wynosi średnio 685 dni, przy średniej dla Europy i Azji środkowej na poziomie 496 dni. We Francji takie postępowania są rozpatrywane średnio w ciągu 447 dni, na Łotwie w ciągu 469 dni, na Litwie w ciągu 370 dni, a w Luksemburgu w ciągu 321 dni.

Mimo pozytywnych zmian w procedurze cywilnej, które pozwalają na planowanie przebiegu postępowania, nadal brakuje w naszym kraju skutecznych mechanizmów zróżnicowanego zarządzania wpływem spraw na poziomie poszczególnych sądów oraz oceny efektywności ich pracy w oparciu o szybkość rozpatrywania zróżnicowanych typów postępowań (differentiated case management). Ogromne znaczenie ma także rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów, który może nie tylko odciążyć sądownictwo powszechne, ale też umożliwić szybsze dochodzenie roszczeń w  konkretnych sprawach gospodarczych.

Chociaż w ostatnich latach znacznie spadła liczba stron tworzonych aktów prawnych, inflacja prawa nadal jest poważnym problemem. Jak wynika z danych Gran Thornton, w zeszłym roku weszło w życie aż 14 921 stron maszynopisu nowych norm prawnych. To o ponad połowę mniej niż w rekordowym 2016 r., kiedy przyjęto ponad 35 tys. stron nowego prawa, ale jednocześnie blisko 30 razy więcej niż w 1989 r. Wprowadzeniu mechanizmu „brzytwy Ockhama” oceniającego niezbędność przyjmowanych przepisów powinno towarzyszyć systematyczne wdrożenie analizy ex post skutków regulacji, która oceni, czy przepisy powinny być w przyjętej formie utrzymywane w mocy.

Wymiar europejski i międzynarodowy

Do rozwiązania większości z tych problemów nie wystarczą działanie podjęte na poziomie krajowym. Kolejne obszary polskiego prawodawstwa są bowiem regulowane przez instytucje Unii Europejskiej. Dlatego Logos stanie się aktywnym uczestnikiem debat o przyszłym kształcie prawa unijnego.

Polacy jednoznacznie popierają członkostwo naszego kraju w Unii Europejskiej (w sondażu CBOS z października 2021 r. opowiada się za nim 88% badanych, w sondażu ISP z listopada 2021 r. 82% respondentów). Nie chcą jednak, żeby UE stała się superpaństwem. Logos będzie stale przypominał, że filarami integracji europejskiej są zasady pomocniczości, proporcjonalności i powierzenia, a za ich konsekwentnym stosowaniem przemawia nie tylko dosłowne brzmienie traktatów, ale też bardzo praktyczne argumenty ekonomiczne i socjologiczne. Ważnym celem jest dla nas rzetelna debata na temat przyjęcia waluty euro i związanych z tą decyzją ryzyk dotyczących konkurencyjności polskiej gospodarki (w sondażu UCE Research z lipca 2021 r. sprzeciw wobec odejścia od złotówki wyraża 53% respondentów, za przyjęciem euro opowiada się 25% ankietowanych).

Prawo międzynarodowe i polityka międzynarodowa są dzisiaj kształtowane przez narracje dotyczące praw człowieka, które niejednokrotnie są kształtowane w sposób dalece uproszczony. Na wizerunek naszego kraju na forum międzynarodowym w dużym stopniu wpływa negatywny dyskurs dotyczący stanu przestrzegania praw człowieka, w tym praw kobiet i praw mniejszości. W rzeczywistości nasz kraj może prezentować na forum międzynarodowym wiele swoich osiągnięć w tym obszarze – według danych Eurostatu Polska zajmuje 2. miejsce w UE pod względem proporcji kobiet pełniących funkcje kierownicze (panie sprawują 44% funkcji menadżerskich), a dane Europejskiej Agencji Praw Podstawowych pokazują, że nasz kraj jest dużo bardziej tolerancyjny i otwarty wobec mniejszości niż to się często prezentuje.

Dla kształtowania przyszłości naszego państwa w wymiarze międzynarodowym szczególne znaczenie ma współpraca najbliższych nam kulturowo, historycznie i społecznie państw Międzymorza położonych pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym. Logos podejmie działania nie tylko na rzecz wzmocnienia istniejących płaszczyzn dialogu, ale też kroki nastawione na budowę wspólnej świadomości i ładu instytucjonalnego regionu Międzymorza.

Dr Tymoteusz Zych